Tarım Yazarı Ergin Kahveci, Tarımdan Haber’de yayımlanan köşe yazısında, Türkiye’de gıda perakendeciliğinde yaşanan yapısal dönüşümü ve zincir marketlerin piyasa üzerindeki baskın rolünü verilerle değerlendirdi. Kahveci, 2022-2024 döneminde ilk 10 zincir marketin mağaza sayısının 42 binden 50 binin üzerine çıktığını ve bu firmaların tarım üreticileri üzerindeki etkisine dikkat çekti.
Market sayısı arttı, tekelleşme derinleşti
Kahveci’nin aktardığına göre, Türkiye genelinde 5’ten fazla mağazası olan 200’ü aşkın zincir market bulunuyor. Ancak sektöre yön veren ana oyuncuların sayısı çok daha az. 2024 itibarıyla Türkiye genelindeki en büyük 10 market markası şöyle sıralanıyor:
A101,
Şok,
BİM,
Migros,
Seç,
Ekomini,
Hakmar,
CarrefourSA,
Onur
ve Market-5.
Bu 10 marka, sadece 7 firmaya ait. 2024 yılında toplam mağaza sayıları 50.467’ye ulaştı. Bu sayı, 2022’ye kıyasla 7.926 yeni mağaza anlamına geliyor. Sadece son bir yılda 5.647 yeni şube açıldı.
İlk üç sıradaki zincirlerin yerleri değişmedi. A101, 2022-2024 döneminde 4.042 yeni mağaza açarak en büyük genişlemeyi gerçekleştirdi. BİM ve Şok sırasıyla 1.631 ve 1.551 mağaza ile onu takip etti.
Satışların %44’ü İlk 10 Markaya Ait
Yazarın verilerine göre, 2024 yılında ilk 10 zincir marketin toplam satış hacmi 42,38 milyar dolara ulaştı. Bu rakam, 2023’e göre %36,5’lik bir artış anlamına geliyor. Türk Lirası bazında artış ise %89,3’e kadar çıktı.
Bu markalar 2024 yılında Türkiye’deki toplam gıda perakende satışlarının %44,4’ünü gerçekleştirdi. Kalan yaklaşık 190 firma ise pazarın %56’sını paylaşmak zorunda kaldı. Kahveci bu noktada dikkat çekici bir yorum yaptı: “Böylesine bir sermaye, böylesine bir tekelleşmeye açık piyasa düzenine çiftçilerin karşı koyabileceğini düşünmesin kimse.”
Tarım Kredi Marketleri Beklenen Etkiyi Yaratamadı
Yazıda, devlet destekli Tarım Kredi Kooperatif Marketleri’ne (TTKKM) dair ABD Tarım Bakanlığı’nın (USDA) 2025 yılı Türkiye raporuna da yer verildi. Raporda bu marketlerin fiyatlarının genellikle rakiplerinden %10-15 daha düşük olduğu iddiasına rağmen, yapılan gözlemlerde bunun tutarlı bir şekilde gerçekleşmediği ve etkisiz kaldığı ifade ediliyor.
2023’te 2.148 olan Tarım Kredi Market sayısının, 2024’te satış noktalarıyla birlikte 4.500’e yaklaştığı tahmin edilse de ciro verileri net olarak paylaşılmıyor. USDA, bu yapının serbest piyasa ekonomisine devlet müdahalesi niteliğinde olduğunu belirtiyor.
Çiftçiyi koruyacak kamusal mekanizmalara ihtiyaç var
Kahveci, zincir marketlerin sadece işlenmiş değil, aynı zamanda ham tarım ürünleri sattığını hatırlatarak tedarik zincirinde çiftçinin rolünün giderek silikleştiğine dikkat çekti. Marketlerin kendi markalarıyla piyasaya sürdüğü ürünlerin, hammaddesini de aynı ağlardan sağladığını belirterek şu tespiti yaptı:
“Bu tedarik zinciri çiftçileri ne kadar düşünür, düşünmek zorunda mıdır? Bu soruların yanıtı piyasa düzeninden değil, kamusal alanın gücünden gelmeli.”
Kahveci’ye göre, tarımda “tampon mekanizmalar” olarak tanımlanan kamusal destek yapılarının güçlendirilmesi gerekiyor. Aksi halde küçük üreticilerin bu dev sistem karşısında ayakta kalması mümkün değil.
