‘‘Başdeftardar, 14. yüzyıl ile 19. yüzyıl arasında Osmanlı Devleti’nin en yüksek maliye görevlisi idi. Ne zaman kurulduğu bilinmiyor. Eldeki kayıtlara göre Fatih Sultan Mehmet döneminde kanunla kurumsal kimliğe kavuşturulmuş. Fatih'in kanunnamesine göre bașdefterdar padișahın malının vekili ve Divan-ı Hümayun üyesi idi. Devlet hazinesi başdefterdarın gözetiminde açılıp kapanırdı.’’
Fatih kanunnamesi ile ilk atanan Başdefterdar Titrek Sinan Çelebi, 1452-1459 arasında 7 yıl görev yapmış. Daha sonra uzun süre görev yapanlar şunlar:
- Nureddin Hamza ibni Ali Efendi (Leys Çelebi) 1479-1482 arasında üç, 1486-1492 arasında altı, 1495-1499 arasında dört, 1502-1504 arasında iki olmak üzere 15 yıl.
- Piri Mehmed Çelebi 1511 yılında atanıp aynı yıl görevden alınmış. 1512’de tekrar atanmış, 1520’ye kadar 8 yıl olmak üzere toplam 9 yıl denilebilir.
- Etmekçi/Ekmekçi-zade Ahmed Paşa 1606-1613 arasında 7 yıl.
İkinci Mahmut döneminde başdefterdarlık yerine ‘‘maliye nazırlığı’’ kurulmuş.
- İlk Maliye Nazırı Abdurrahman Nazif Paşa, Mart 1838 - Eylül 1839 ve Mart 1891 Kasım 1895 arasında olmak üzere beş yıl görev yapmış.
- Ahmed Reşad Paşa, 1898-1901 ve Eylül 1901 - Ekim 1904 arası olmak üzere 6 yıl.
Başka da neredeyse üç yıldan fazla görevde kalan başdefterdar ve maliye nazırı yok gibi.
En kısa süre görev yapan maliyeci 3-7 Ağustos 1908 arasında 4 günle Mehmed Ragıb Bey.
Osmanlı’nın son maliye nazırı Nisan - Kasım 1922 arasında görev yapan Mehmet Tevfik Bey.
Aynı tarihlerde Milli Mücadele döneminde Ankara’da 3 Mayıs 1920 tarihinde Maliye Vekaleti kuruluyor. Cumhuriyetin ilanından bir gün sonra 30 Ekim 1923’te Maliye Vekaleti, Maliye Bakanlığı, 1983-1993 arasında Maliye ve Gümrük Bakanlığı, 1993-2018 arasında yeniden Maliye Bakanlığı, 2018’den sonra Hazine ve Maliye Bakanlığı oluyor
Başdefterdarlık ve maliye nazırlığında olduğu gibi bakanlıklar döneminde de uzun süre görev yapan isim sayısı yok denecek kadar az.
En uzun süre görevde kalan Maliye Bakanı 10.5 yıl ile Fuat Ağralı (3 şubat 1934-13 eylül 1944) olmuş. Sonra Mehmet Şimşek var (1 Mayıs 2009-24 Kasım 2015) arası 6.5 yıl, 4 Haziran 2023’ten bugüne 2 yıl olmak üzere toplam 8.5 yıl ediyor.
Şimşek’in selefi Kemal Unakıtan 6.5 yıl ile en uzun süre görev yapan üçüncü isim.
Görevde kalma süresi bakımından en istikrar maliyeci dönemi AKP ve Şimşekli yıllar. Ancak buna rağmen Mehmet Şimşek vergi kaçağıyla başa çıkamamaktan yakındı ve alınacak önlemler hakkında şu beyanatı verdi:
"Bütün Organize Sanayi Bölgeleri'nin (OSB) giriş ve çıkışlarında sürekli bir şekilde maliye ayağı olacak. Bütün hallerin giriş ve çıkışlarında kalıcı maliye olacak. Öyle arada sırada gideyim değil. Biz kalıcı mekan kuracağız. Bütün şehir giriş ve çıkışları, büyükşehirlerden bahsediyorum bütün illerin bütün ana arterlerin giriş ve çıkışlarında maliye olacak."
Mükellef temsilcisi TOBB Başkanı Rifat Hisarcıklıoğlu, “Vergi denetimine karşı değiliz. Kayıt dışı ekonomiyle mücadeleyi destekliyoruz. Vergi sistemi adil ve şeffaf olmalı. Girişimcinin çalışma şevkini kırmamalı. Her işletmenin, her fabrikanın kapısına vergi memuru koyarak, polisiye tedbirlerle vergi gelirleri arttırılamaz. Hakkaniyet de sağlanamaz” diye karşılık verdi.
Osmanlı, vergi gelirlerini özelleştirmek denilebilecek, ‘‘iltizam’’ olarak bilinen ‘‘mukataa’’ yöntemini bulmuş. Oraya buraya büro kurup memur atamak yerine Şimşek de vergide iltizam sistemine dönse, Hisarcıklıoğlu’nu ve bağlı başkanları da mültezim olarak atasa…
Onca defterdarlık, onca vergi dairesi ile uğraşmaktan; hele de reaya ile boğuşmaktansa…
Önemli not:
‘‘Mukataa, devlete ait bir arazi veya gelir kaynağının bir bedel karşılığı kiraya verilmesi veya geçici olarak devredilmesi işlemidir.
İslam devletlerinde yaygın bir uygulama alanı bulan mukataa yöntemi, Osmanlıda devlete ait gelirlerin tahsil edilmesi, tekel halinde işletilen bir işletmenin işletme hakkının devredilmesi ya da yer altı kaynaklarından devlet payına düşenleri çıkarma ve gelirini alma hakkının devri biçiminde kullanılmıştır. Osmanlıdaki mukataalar için verilebilecek örnekler arasında aşar vergisi tahsilâtının devri, gümrüklerin işletme hakkının devri, madenlerin işletme hakkının devri en başta gelenleridir.
Osmanlıda mukataa uygulaması üç ayrı yöntemle yapılırdı: İltizam, emanet, malikâne yöntemi.’’
(Mahfi Eğilmez – Kendime Yazılar)